Το αποτέλεσμα; Πληθαίνουν τα μαθητικά γραπτά χωρίς παραγράφους, προφανώς, επειδή κάποιος τους το δίδαξε με τον συγκεκριμένο τρόπο ή δεν ενδιαφέρθηκε για το λάθος τους. Οι προτεινόμενες εκθέσεις σε αρκετά βοηθήματα ευρείας κυκλοφορίας αδιαφορούν για τη λογική των παραγράφων. Εκπαιδευτικοί απαιτούν παραγράφους δώδεκα ή δεκατεσσάρων γραμμών, δίνοντας βαρύτητα στην έκταση και όχι στο περιεχόμενο και τη δομή τους.
Παρ' όλα αυτά, συνεχίζουμε να διαβάζουμε στο Φωτόδεντρο (Διαδραστικά σχολικά βιβλία): Παράγραφος είναι το τμήμα του γραπτού πεζού λόγου που αποτελεί μία νοηματική ενότητα. Eξωτερικά και εσωτερικά γνωρίσματα, δηλαδή γνωρίσματα μορφής και περιεχομένου, διαφοροποιούν κάθε παράγραφο από τις υπόλοιπες. Eξωτερικά η παράγραφος διακρίνεται, αφού ο πρώτος στίχος αρχίζει με την πρώτη λέξη πιο μέσα από τις πρώτες λέξεις των άλλων στίχων, ενώ ο τελευταίος τερματίζει ακανόνιστα· εσωτερικά, γιατί σε κάθε παράγραφο αναπτύσσεται μία επιμέρους ιδέα σε σχέση με την κύρια ιδέα της.
Tα δομικά στοιχεία της παραγράφου -η θεματική περίοδος, τα σχόλια και η κατακλείδα- αντιστοιχούν στον πρόλογο, το κύριο θέμα και τον επίλογο της έκθεσης και υπακούουν στους ίδιους νόμους. Άλλωστε, κάθε παράγραφος αποτελεί οργανικό μέλος του όλου και όλες οι παράγραφοι συναποτελούν την έκθεση. Γι’ αυτούς τους λόγους η γνώση της ανάπτυξης μιας παραγράφου είναι βασικός παράγοντας για τη σύνθεση της έκθεσης.
Όσο κι αν προσπαθήσει κανείς να εντοπίσει ορισμό της παραγράφου με κριτήριο την έκτασή της, δεν θα το καταφέρει. Και δεν χρειάζεται να οδηγηθεί σε μια τέτοια αναζήτηση, αφού η επίσημη διδασκαλία συνεχίζει να προσδιορίζει την παράγραφο με τον κλασικό τρόπο και να της αποδίδει τα κλασικά δομικά στοιχεία της. Άλλωστε, δεν ήταν λίγες οι περιπτώσεις γλωσσικών ασκήσεων που, ακόμη και σε θέματα Πανελλαδικών, απαιτούν τον εντοπισμό των δομικών τμημάτων κάποιας παραγράφου (Θεματική περίοδος από... ως..., Σχόλια από... ως..., Κατακλείδα από... ως... εκτός κι αν αυτή η τελευταία δεν υφίσταται).
Οπότε, άλλα διδάσκουμε θεωρητικά στους μαθητές στο μάθημα της Γλώσσας και στις ασκήσεις που το συνοδεύουν και άλλα απαιτούμε από αυτούς στη σύνθεση ενός κειμένου έκθεσης, η οποία, όμως, εντάσσεται ως αντικείμενο στο ευρύτερο μάθημα.
Εννοείται ότι σε μια παράγραφο μπορούμε να εντάξουμε διαφορετικά στοιχεία. Μπορεί μια παράγραφος να περιέχει περισσότερα από ένα αίτια, περισσότερες από μια συνέπειες, περισσότερα από ένα μέτρα, αλλά αυτό δεν μπορεί να γίνεται σε βάρος της δομής της. Μπορούμε στη θεματική περίοδο να παραθέσουμε δύο ή τρία αίτια, όταν αυτά δημιουργούν ένα ενιαίο πλαίσιο στήριξης-απόδειξης, οδηγώντας σε κοινό τελικό συμπέρασμα. Μπορώ να παραθέσω δύο ή τρεις συνέπειες αλλά μόνο αν αυτές μπορούν να στηριχτούν με κοινή αποδεικτική διαδικασία. Το ίδιο ισχύει για τα μέτρα ή για άλλα στοιχεία που απαιτεί η ανάλυση ενός θέματος.
Βέβαια, εδώ θα πρέπει να αναρωτηθούμε πόσα παιδιά διαθέτουν τα κατάλληλα εφόδια αλλά και την εμπειρία που προϋποθέτει ένας τέτοιος αφαιρετικός συνδυασμός.
Είναι έξω από κάθε λογική μια παράγραφος που συνδέει διαφορετικά στοιχεία με λέξεις όπως "καταρχάς" ή "αρχικά" (και ακολουθεί ένα πρώτο επιχείρημα), "επίσης" ή "παράλληλα" (και κοπανάμε ένα τρίτο), τέλος (και... αποτελειώνουμε κάθε έννοια της παραγράφου με ένα ακόμη επιχείρημα). Καθένα από αυτά τα στοιχεία θα έπρεπε να αποτελεί διαφορετική παράγραφο, ανεξάρτητα από την έκτασή της. Αν πάλι έχουμε σκοπό να παραθέσουμε όλα αυτά τα στοιχεία σε μία παράγραφο, εννοείται ότι μπορούμε να το κάνουμε αλλά παραθέτοντάς τα συνολικά στη θεματική περίοδό της, την οποία θα ακολουθούν τα σχόλια και ίσως η κατακλείδα.
Αν κάποιος σοφός άνθρωπος αποφάσισε ότι έφτασε ο καιρός να τελειώνουμε με την παράγραφο, όπως τη γνωρίσαμε κι όπως την αγαπήσαμε, κανένα πρόβλημα. Αλλά να το συνεννοηθούμε πρώτα, για να ξέρουμε και τι να κάνουμε στο εξής.
