Πείρα, η μεγάλη χαμένη!

Η φωτογραφία τραβήχτηκε τη μέρα των Χριστουγέννων. Συνυπάρχουν σε αυτή δυο πολύ, μα πάρα πολύ μακρινές μεταξύ τους γενιές. Ο ένας είκοσι ενός ετών, ο άλλος ογδόντα τεσσάρων. Απόσταση εξήντα και... χρόνων. Παππούς και εγγονός απέναντι στο απόλυτο εργαλείο της εποχής, τον υπολογιστή. 

Αφορμή η επιθυμία που εκδήλωσε πρόσφατα ο παππούς να μάθει να χρησιμοποιεί «αυτόν τον διάβολο, το Διαδίκτυο». Ο εγγονός προσφέρθηκε να τον καθοδηγήσει στα πρώτα βήματά του. Οι διάλογοι απολαυστικοί. Οι αντιδράσεις του παππού απέναντι στο πρωτόγνωρο και του εγγονού απέναντι στην αστοχία χρήσης του ποντικιού διασκεδαστικές. 

Κι ενώ απαθανάτιζα τις στιγμές, στο μυαλό μου ήρθε ένα κεφάλαιο από το «Εγχειρίδιο Επιβίωσης» (γραμμένο το πολύ μακρινό 2006) με τίτλο: «Πείρα, η μεγάλη χαμένη!». Ζούσα ξανά το κεφάλαιο, παράγραφο την παράγραφο, λέξη προς λέξη. Σε αυτό ανέλυα την υποβάθμιση που έχει υποστεί η αξία της πείρας απέναντι στη σύγχρονη γνώση που αποκτούν οι νεότερες γενιές. 

Παλιά οι εκάστοτε προηγούμενες γενιές αποτελούσαν τον αποκλειστικό φορέα της γνώσης και -κυρίως εμπειρικά- τη μεταβίβαζαν στους νέους. Ο πατέρας αγρότης ή τεχνίτης, η μητέρα νοικοκυρά έδιναν στα παιδιά τα εφόδια που χρειάζονταν για να συνεχίσουν τη δική τους ζωή. Μια ζωή όχι και πολλή διαφορετική από εκείνη των γονιών ή ακόμη και των παππούδων τους. 

Σήμερα όλο και πιο συχνά οι προηγούμενες γενιές ελάχιστα μπορούν να διαφωτίσουν την κάθε επόμενη γενιά. Κι αν μιλάμε για συντηρητικούς ανθρώπους, είναι καλύτερα να μένουν τελείως αμέτοχοι σε αυτό που λέγεται διαπαιδαγώγηση. Αυτή πρέπει να δίνεται από ειδικούς. 

Στην εποχή μας μια μερίδα νέων ίσως γνωρίζει πολύ περισσότερα από τους μεγαλύτερους και σίγουρα γνωρίζει τα πιο χρήσιμα. Όλο και πιο συχνά η φωτογραφία-αφορμή θα βρίσκεται μπροστά μας. Νέοι άνθρωποι θα καθοδηγούν τους μεγαλύτερους βοηθώντας τους στη χρήση νέων μέσων αναγκαίων στην καθημερινότητα. Κινητά, πιστωτικές κάρτες, ηλεκτρονικές πληρωμές... είναι μόνο ορισμένες από τις καθημερινές αποδείξεις του τι έχει ήδη συμβεί και κυρίως του τι πρόκειται να συμβεί. 

Όλο και πιο συχνά οι νεότεροι πια θα είναι φορείς γνώσης, την οποία θα πρέπει να μεταδίδουν στις προηγούμενες γενιές. Και θα πρέπει να το κάνουν με ιδιαίτερη υπομονή. 

Για την ιστορία να αναφέρω ότι ο εγγονός έδειξε (νομίζω ότι το έκανε για πρώτη φορά στη ζωή του ή τουλάχιστον δεν το έχει κάνει ποτέ όταν η μαμά ζητάει τη βοήθειά του σε θέματα ψηφιακής τεχνολογίας) απέραντη υπομονή απέναντι στον παππού. Ο δε παππούς το μόνο που είχε να παρατηρήσει, όταν του έδειξα τις φωτογραφίες, ήταν ότι... τον δείχνουν χοντρό! 

Το κεφάλαιο από το "Εγχειρίδιο Επιβίωσης" (κι εδώ: σελίδες 205-209) 

Πείρα, η μεγάλη χαμένη! 

-Δημιουργοί εμπειριών ή “αγάπη μου συρρίκνωσα το χρόνο”!- 

Ένας από τους πολλούς λόγους που κάνουν τους νέους επιφυλακτικούς απέναντι στο μέλλον τους και την πιθανότητα επιτυχίας είναι και η άποψη που έχουμε… φροντίσει να τους διαμορφώσουμε για τον ρόλο της πείρας στην εξέλιξη του ατόμου. Έτσι, οι περισσότεροι θεωρούν την αξία αυτή ως ένα από τα κρίσιμα εφόδια εξασφάλισης της επιτυχίας και της ανέλιξης, γεγονός που έρχεται σε πλήρη αντίθεση με το ότι οι νέοι ως… νέοι δε διαθέτουν το συγκεκριμένο προσόν. Άρα θεωρούν λίγο ως πολύ δεδομένη την απόρριψή τους από τους εργοδότες του ιδιωτικού τομέα εγκαταλείποντας την προσπάθειά τους πριν ακόμη αυτή ξεκινήσει. 

Αυτό, πράγματι ίσχυε και χαρακτήρισε το «χθες», γιατί το «σήμερα» ήδη έχει διαφοροποιηθεί και μάλιστα αισθητά στον αναπτυγμένο κόσμο. Η πείρα είναι μια από τις αξίες εκείνες που ήδη έχουν δεχτεί σημαντική υποβάθμιση και η καθοδική πορεία της στο χρηματιστήριο των εφοδίων της εποχής μας αποτελεί ένα από τα καλύτερα και ίσως πιο ξεκάθαρα δείγματα επαναπροσδιορισμού δεδομένων που έχει συντελεστεί στις μέρες μας. 

Πριν μερικές δεκαετίες, οι περισσότερες «μικρές αγγελίες» των εφημερίδων είχαν ένα κοινό στοιχείο. Η καθεμιά αναφερόταν, ανάλογα και με τη θέση που έπρεπε να καλυφθεί, σε διαφορετικά προσόντα, ειδικότητες και επίπεδα γνώσης που έπρεπε να διαθέτουν οι υποψήφιοι εργαζόμενοι αλλά στο σύνολό τους, σχεδόν, έκαναν λόγο για την αναγκαία και, συνήθως, πολυετή πείρα σε ανάλογες θέσεις που έπρεπε να διαθέτει κανείς, ώστε να έχει σοβαρές ελπίδες πρόσβασης στην αγορά εργασίας και τουλάχιστον σε αξιόλογες και καλά αμειβόμενες θέσεις. 

Και βέβαια, οι μικρές αγγελίες δεν είναι το μόνο τεκμήριο επιβεβαίωσης της αξιοζήλευτης θέσης που κατείχε η πείρα μεταξύ των αξιών μιας άλλης εποχής. Το ίδιο συνέβαινε σε κάθε επίπεδο. Η πείρα υπήρξε ρυθμιστής των επιλογών των ανθρώπων του παρελθόντος. Η ηλικία και άρα ο χρόνος ενασχόλησης ενός ατόμου με έναν συγκεκριμένο κλάδο ήταν παράγοντες καταλυτικοί για την επιλογή δικηγόρων, γιατρών, μηχανικών ή άλλων επαγγελματιών. Το ίδιο ακριβώς συνέβη και με τις επιλογές στελεχών μεγάλων εταιριών και με την προώθηση επιστημόνων σε ακαδημαϊκές ή ερευνητικές θέσεις, την εκλογή ατόμων σε θέσεις εξουσίας κ.τ.λ. Οι σημαντικές θέσεις προορίζονταν για άτομα κάποιας ηλικίας που διέθεταν την επιζητούμενη και αξιοζήλευτη πείρα. 

Για το παρελθόν αυτό ήταν λογικό να συμβαίνει, αφού η γνώση, τα βιώματα δηλαδή, που αποκτούσε κανείς από τη μακρόχρονη πορεία του σε οποιονδήποτε τομέα του πρόσφερε την ικανότητα να ανταποκρίνεται καλύτερα σε παρόμοιες καταστάσεις που με βεβαιότητα συναντούσε κατ’ επανάληψη στη διάρκεια της σταδιοδρομίας του. Η γνώση ανανεωνόταν με αργά βήματα και σε καμιά περίπτωση δεν επέφερε συγκλονιστικές ανατροπές στο χώρο της παραγωγικής διαδικασίας, της πολιτικής και της οικονομίας. Σε μια τέτοια πραγματικότητα εκείνος που διέθετε πείρα μπορούσε να ανταποκριθεί πιο άμεσα, πιο ουσιαστικά και ίσως πιο ποιοτικά από εκείνον που πρωτοσυναντούσε ένα πρόβλημα. 

Σκεφτείτε για παράδειγμα τον χώρο της πολιτικής. Κυρίαρχο στοιχείο και πυρήνας γύρω από τον οποίο περιστράφηκε υπήρξε, για περίπου διακόσια χρόνια, το εθνικό κράτος. Μέσα σε αυτό διαμορφώθηκαν συγκεκριμένες δομές, εμφανίστηκαν συγκεκριμένα προβλήματα και λειτούργησαν συγκεκριμένες προοπτικές. Ένας πολιτικός, μεγάλης ηλικίας, είχε το πλεονέκτημα της εμπειρίας επαναλαμβανόμενων καταστάσεων και δεδομένων κρίσεων, ευκαιριών και κινδύνων. Κι αυτό όχι απλώς σε εσωτερικά ζητήματα αλλά και σε επίπεδο διμερών σχέσεων. Όσο πιο πεπειραμένος ήταν τόσο πιο εύκολα και ορθά μπορούσε να αντιμετωπίσει οτιδήποτε προωθώντας τις καταλληλότερες λύσεις. Λογικά, λοιπόν, η εμπιστοσύνη παρεχόταν με μεγαλύτερη άνεση, από τους περισσοτέρους, σε άτομα αυτού του προφίλ, αφού «Αυτοί ήξεραν καλύτερα». 

Το ίδιο συνέβη και σε κάθε άλλον τομέα και σε κάθε επίπεδο. Η πείρα υπήρξε μια από τις σημαντικότερες δυνάμεις στην ανθρώπινη ιστορία. Σήμερα ο πρωταγωνιστικός ρόλος της δεν υφίσταται και αυτό αποδεικνύεται διαρκώς και σε κάθε επίπεδο και κάποτε γίνεται με τρόπο επώδυνο και επιβεβαιώνεται από την αδυναμία των έμπειρων ατόμων που κατέχουν θέσεις εξουσίας να δώσουν λύσεις ακόμη και σε απλά προβλήματα της καθημερινότητας. 

Ας τα πάρουμε με τη σειρά για να γίνει κατανοητό. Ήδη έχει γίνει αρκετός λόγος για την ταχύτητα των εξελίξεων και της ανανέωσης, οπότε δε χρειάζεται περισσότερος χώρος ανάλυσης γι αυτό. Εκείνο που πρέπει να επισημανθεί είναι το γεγονός της αχρήστευσης των γνώσεων του παρελθόντος και των εμπειριών που επιφέρει ο ρυθμός μεταβολής των σύγχρονων δεδομένων. Αναλογιστείτε τον όγκο της γνώσης, των κοινωνικών, πολιτικών, οικονομικών και επιστημονικών αλλαγών που επιβλήθηκαν την τελευταία δεκαετία. Σκεφτείτε, επίσης, την ταχύτητα εμφάνισης νέων δεδομένων, σε κάθε χώρο, που συνεχίζεται ακάθεκτη. Τώρα έχουμε μια βάση για εξαγωγή συμπερασμάτων ως προς την αξία της πείρας στις μέρες μας. 

Ο πολιτικός που μένει προσκολλημένος στα εθνικά πρότυπα και χαρακτηριστικά είναι αδύνατον να αντεπεξέλθει στα σύγχρονα δεδομένα όπου η παγκοσμιοποίηση και οι αρχές της έχουν εδραιωθεί σε μέγιστο βαθμό. Οι πολιτικοί, στην πλειονότητά τους σήμερα, μοιάζουν με ψάρια έξω από το νερό και το μόνο που καταφέρνουν με εξαιρετική επιτυχία είναι να περιορίζουν την εμπιστοσύνη των πολιτών στους ίδιους αλλά και στη σημασία της πολιτικής ζωής. 

Δείτε το ίδιο και σε άλλους τομείς. Ο εκπαιδευτικός που είναι δέσμιος μεθόδων και αντιλήψεων του παρελθόντος πόσο μπορεί να ανταποκριθεί στοn ρόλο που του επιφύλαξε η πρόοδος; Ο γονιός που ασπάζεται αρχές ξεπερασμένες και που προσπαθεί να διαπαιδαγωγήσει τα παιδιά του με μεθόδους στηριγμένες στην εμπειρία που αποκόμισε από τους δικούς του γονείς πόσο καλά μπορεί να προετοιμάσει τη σημερινή γενιά; Ο επιστήμονας που έμεινε προσηλωμένος στις γνώσεις και τις τεχνολογίες που του προσφέρθηκαν πριν από μια ή δυο δεκαετίες πόσο μπορεί να προσφέρει σε οποιαδήποτε θέση; 

Όπου κι αν στρέψει κανείς το βλέμμα του θα οδηγηθεί σε ανάλογα συμπεράσματα. Όλες οι ομάδες ανθρώπων, στον αναπτυγμένο κόσμο, αντιμετωπίζουν καθημερινά νέα και, για τους περισσοτέρους, απρόσμενα και γι αυτό ακατανόητα δεδομένα. Η αίσθηση ότι η πείρα δεν μπορεί σήμερα να ανταποκριθεί παρά σε έναν καθαρά συμβουλευτικό ρόλο εξαπλώνεται, καταλαμβάνει κάθε χώρο δράσης και γίνεται αποδεκτή όλο και πιο εύκολα. 

Ρίξτε μια ματιά στα διοικητικά συμβούλια των κορυφαίων εταιρειών κάθε κλάδου, προσπαθήστε να ανακαλύψετε πού κρύβεται το μυστικό της Υπερδύναμης, συνειδητοποιήστε ποιοι βρίσκονται πίσω από κάθε επιτυχημένη καινοτομία και θα καταλήξετε σε ένα και μοναδικό αποτέλεσμα, Νέοι και πάλι νέοι άνθρωποι. Αυτοί αποτελούν τον κινητήριο μοχλό της εποχής. Αντιπαρατάσσοντας τη σύγχρονη γνώση στην πείρα των προηγούμενων γενιών καταφέρνουν να καταλαμβάνουν όλο και πιο σημαντικά πόστα. Είναι οι δημιουργοί του καινούριου και παράλληλα των εμπειριών που τους χρειάζονται για μία και μόνο στιγμή. Αμέσως μετά εγκαταλείπουν την εμπειρία που ουσιαστικά οι ίδιοι δημιούργησαν για να βαδίσουν ολοταχώς στο επόμενο καινούριο. Ο μέσος όρος ηλικίας των στελεχών των μεγάλων επιχειρήσεων έχει μειωθεί ταχύτατα τις τελευταίες δεκαετίες, η αξιοποίηση νέων «ταλέντων» στην έρευνα και στη διοίκηση αποτελεί βασική αρχή στις ΗΠΑ, πιτσιρικάδες με κοτσίδες και σκουλαρίκια στο αφτί και στη μύτη δουλεύοντας ή μάλλον κάνοντας το κέφι τους μέσα σε «γκαράζ» οδήγησαν στην ψηφιακή επανάσταση και συνεχίζουν να το κάνουν, χωρίς τυμπανοκρουσίες και στόμφο. 

Και για ποιον λόγο συμβαίνει αυτό; Μήπως γιατί οι σημερινοί νέοι είναι έμπειροι με την παραδοσιακή έννοια του όρου; Σίγουρα όχι. Συμβαίνει, επειδή οι συσχετισμοί έχουν ριζικά μεταβληθεί. Δεν είναι πια η πείρα που οδηγεί τις εξελίξεις αλλά νέες δυνάμεις που πηγάζουν από το παρόν και όχι από το μακρινό παρελθόν. Και αυτό το… «μακρινό παρελθόν» συρρικνώνεται διαρκώς. Δεδομένα πενταετίας στον χώρο της Πληροφορικής, της Ιατρικής, της Βιοτεχνολογίας θεωρούνται ξεπερασμένα και πρωτόγονα. Κάποτε για να συμβεί αυτό έπρεπε να μεσολαβήσουν αρκετές δεκαετίες. Η εποχή μας επιφύλαξε για την πείρα έναν δευτερεύοντα ρόλο και προσέδωσε τον πρωταγωνιστικό σε αξίες διαφορετικές. 

Σήμερα η εξειδικευμένη γνώση, η συνεχής επιμόρφωση, η εξοικείωση με τις τεχνολογίες που ανανεώνονται και η προσαρμοστικότητα έχουν υποκαταστήσει -και ομολογουμένως το έχουν κάνει με μεγάλη επιτυχία- την πείρα αναλαμβάνοντας δυναμικά ρόλο καθοδηγητικό. Εκείνο που χρειάζεται σήμερα μια εταιρεία, μια κοινωνία -κράτος, πόλη, υπερεθνικός οργανισμός- ένα ερευνητικό κέντρο, ένα σχολείο, μια οικογένεια είναι η δυνατότητα παρακολούθησης, ανάλυσης, κατανόησης, αντιμετώπισης και αξιοποίησης του καινούριου και σε αυτό είναι περισσότερο ικανοί να ανταποκριθούν νέοι σε ηλικία και κυρίως σε ιδέες και αντιλήψεις άνθρωποι. 

Αυτό δε σημαίνει ότι το παρελθόν ανήκει στον κάδο απορριμμάτων Όχι, όχι και πάλι όχι. Μια τέτοια άποψη θα μου φαινόταν εξίσου καταστροφική και οπισθοδρομική όσο και οι απόψεις των συντηρητικών ανθρώπων που απεχθάνονται καθετί καινούριο. Η εξέλιξη δεν είναι αποτέλεσμα αποσπασματικών κινήσεων και γεγονότων. Αξιοποιεί πάντα ως βάση το παρελθόν και είναι μια συνεχής πορεία ανανέωσης ενός συνόλου επιτευγμάτων. Οι κατακτήσεις που έχουν προηγηθεί και η σωρευμένη εμπειρία είναι απαραίτητες τόσο όσο και η καινοτομία αλλά αυτό μπορεί να στηριχτεί σε νέες βάσεις. Έχουμε ξεφύγει πια από τις εποχές που κρινόταν απαραίτητος ο βομβαρδισμός των νέων -μαθητών, φοιτητών- με γνώσεις του παρελθόντος. Σήμερα αυτή η γνώση αποτελεί κτήμα των ηλεκτρονικών υπολογιστών και είναι αποθηκευμένη στα μικροτσίπ τους με τη μορφή εναλλασσόμενων 1 και 0. Και σε αυτή τη γνώση μπορεί να ανατρέξει ο καθένας εύκολα και οποιαδήποτε στιγμή. Δε χρειάζεται, λοιπόν, να καλύπτουμε υπερπολύτιμο χώρο του ανθρώπινου εγκεφάλου παρέχοντάς του την «απλοϊκή» και «πρωτόγονη» γνώση άλλων εποχών. Αν θέλουμε να προσφέρουμε κάτι σήμερα, αυτό είναι η δυνατότητα και η διάθεση για αναζήτηση, επεξεργασία και ώριμη προσέγγιση κάθε δεδομένου, παλιού αλλά και καινούριου. 

Το πρόβλημα θα το έχουν εκείνοι οι νέοι που εμμένουν σε συντηρητικές επιλογές. Θέλουν να γίνουν γιατροί αλλά επιλέγουν ειδικότητες ήδη κορεσμένες όπου μεσουρανούν καταξιωμένοι άνθρωποι. Θέλουν να γίνουν δικηγόροι, μηχανικοί, εκπαιδευτικοί χωρίς όμως και να έχουν να παρουσιάσουν κάτι καινούριο και διαφορετικό, οπότε μάλλον θα δυσκολευτούν στην επαγγελματική πορεία τους. Την ίδια στιγμή υπάρχουν τομείς, ειδικότητες που αναζητούν απεγνωσμένα στελέχη και αδυνατούν να τα εντοπίσουν. Υπάρχουν χώροι που κάνουν δυναμικά την εμφάνισή τους, δείχνουν ικανοί να κυριαρχήσουν και να καθοδηγήσουν τις εξελίξεις αλλά βρίσκονται έξω από τις επιλογές αρκετών νέων. Πρόκειται, βέβαια, για τους νέους εκείνους που λειτουργούν με βάση το παρελθόν κι όχι για εκείνους που κρίνουν με βάση τις προοπτικές. 

Τα πράγματα αλλάζουν. Ήδη έχουν αλλάξει αλλά βέβαια όλο αυτό το κλίμα δεν είναι ανάγκη να εξελιχθεί σε ένα νέο είδος ρατσισμού, κατά των ηλικιωμένων αυτή τη φορά, που θα καταλάβει τη θέση εκείνου που θεωρούσε τους νέους ανώριμους, ανοργάνωτους και άρα υποδεέστερους και ανάξιους εμπιστοσύνης. Και δεν είναι ανάγκη να εξελιχθεί σε κάτι τέτοιο γιατί ο καθένας, ανεξάρτητα από την ηλικία του, έχει τη δυνατότητα της εξέλιξης και της ανανέωσης των γνώσεων και των ιδεών του, αρκεί βεβαίως να χαρακτηρίζεται και από τη διάθεση γι αυτό. 

Όταν η Ζέτα κι εγώ ανοίγαμε το δικό μας φροντιστήριο ήμουν είκοσι πέντε ετών κι εκείνη είκοσι τεσσάρων. Όλοι μάς έλεγαν ότι προχωρούσαμε στη μεγαλύτερη αποκοτιά της ζωής μας, αφού «η ηλικία μας “εξασφάλιζε” έλλειψη εμπιστοσύνης από γονείς και παιδιά και άρα παταγώδη αποτυχία». Ήταν μια περίοδος που οι καθιερωμένοι και έμπειροι καθηγητές βρίσκονταν στο τέλος της τέταρτης ή και της πέμπτης δεκαετίας τους. Μετά από χρόνια αισθάνομαι τυχερός που κλείσαμε τα αυτιά μας στις Κασσάνδρες των οποίων η διάψευση δεν πήρε πολύ καιρό. Ένα τρίμηνο ήταν αρκετό για να γίνει σε πολλούς αντιληπτό ότι η πείρα είχε ήδη αρχίσει να χάνει μάχες.