Το εμπόδιο

Εγχειρίδιο Επιβίωσης, σελ. 41-46

-η πιο γλυκιά επανάσταση της ιστορίας αρχίζει 
με τη συνειδητοποίηση μιας φρικτής παρανόησης-

Θυμάμαι την έκπληξη που εκδηλώθηκε, πρόσφατα, σε αρκετούς μαθητές μου, όταν συζητώντας για θέματα σχετικά με την οικογένεια, τους ανάφερα ότι συχνά αναλαμβάνω δουλειές του σπιτιού, κάθε που οι περιστάσεις και ο χρόνος μού το επιτρέπουν. Φαίνεται ότι στο μυαλό τους ήμουν ταυτισμένος αποκλειστικά με το μάθημα της Έκθεσης, την προετοιμασία γι αυτό και τη συγγραφή άρθρων για τον τύπο, διαφορετικά δεν εξηγείται η έκπληξη που τους κατέλαβε! Η εικόνα μου μπροστά στο νεροχύτη να πλένω πιάτα ή η προετοιμασία πλυντηρίου τούς παραξένεψε διαψεύδοντας ένα στερεότυπο των περισσοτέρων που απαλλάσσει τον άντρα από την ενασχόληση με το νοικοκυριό! 

Για ποιο λόγο άραγε, ακόμη και σήμερα, για αρκετούς η γυναίκα είναι επιφορτισμένη με τις οικιακές ασχολίες; Γιατί ο άνδρας έχει συνδεθεί πιο άμεσα με την παραγωγική διαδικασία και την πολιτική; Γιατί το γυναικείο φύλο είναι πιο επιρρεπές στα κελεύσματα της αγοράς ενδυμάτων και καλλυντικών; Γιατί ψηφίζουμε ό,τι ψηφίζουμε και για ποιο λόγο ασπαζόμαστε μια συγκεκριμένη θρησκευτική πίστη ενώ δυσκολευόμαστε να αποδεχτούμε άλλες; Το σημαντικότερο, γιατί αντιλήψεις τέτοιας μορφής αρκετοί συνάνθρωποί μας αρνούνται να τις εγκαταλείψουν ακόμη κι αν αδυνατούν να τις στηρίξουν πλέον λογικά; 

Ακριβώς σ’ αυτό το βασικό ερώτημα εντοπίζεται το σημαντικότερο εμπόδιο που καλούνται να ξεπεράσουν οι νέοι στην προσπάθειά τους να αποκτήσουν ισχυρή και ανεξάρτητη προσωπικότητα διεκδικώντας πρωταγωνιστικούς ρόλους. Εννοώ ότι η πλειονότητα των ανθρώπων διακατέχεται από κάποιο είδος φόβου που τους εμποδίζει να σταθούν «αρνητικά» ή έστω κριτικά απέναντι σε αντιλήψεις που συνδέονται με την παράδοση, ακόμη κι αν αυτές έχουν πάψει πλέον να προκαλούν και τον παραμικρό σεβασμό. Η συγκεκριμένη στάση οφείλεται στην τελείως αβάσιμη πίστη ότι ο κάθε άνθρωπος γεννιέται ως φορέας δεδομένων αρχών και ιδεών οι οποίες ως εκ τούτου αντιμετωπίζονται ως κομμάτι της φύσης του και της προσωπικότητάς του, γεγονός που προσδίδει σ’ αυτές ένα είδος ιερότητας! Από το σημείο αυτό γίνεται φανερό ότι η αμφισβήτησή τους θεωρείται σχεδόν ιεροσυλία και αποφεύγεται με κάθε τρόπο, ακόμη κι αν αποδειχτούν τελείως παράλογες, ανόητες, άσκοπες και ξεπερασμένες. 

Κατ’ αυτόν τον τρόπο, για αρκετούς ανθρώπους θεωρείται αδιανόητη η εγκατάλειψη ή ο επαναπροσδιορισμός εθνικών (είναι δυνατόν για όλα τα δεινά του έθνους μας να ευθύνονται οι Τούρκοι;), θρησκευτικών (τι γνωρίζετε για το θρήσκευμα το οποίο ασπάζεστε και ποια στοιχεία του το καθιστούν ανώτερο από τις υπόλοιπες θρησκείες, τις οποίες έχετε απορρίψει;), πολιτικών (ποιες αρχές του κόμματος που ψηφίζετε σας πείθουν ότι πράγματι ψηφίζετε το σωστό για εσάς και τον τόπο;) ακόμη και κοινωνικών (για ποιο λόγο η εργαζόμενη γυναίκα να αναλαμβάνει εξολοκλήρου τη φροντίδα του σπιτιού και των παιδιών;) αντιλήψεων. Ακόμη και ο απλός προβληματισμός γύρω από τέτοιου είδους ιδεοληψίες λογίζεται κάποτε ως αμαρτία και άρα καθίσταται ανεπίτρεπτος! 

Η δυσκολία συνειδητοποίησης ότι όλες αυτές οι αντιλήψεις δεν είναι παρά δημιουργήματα του περιβάλλοντος, στο οποίο γεννήθηκε και μεγάλωσε ο καθένας μας κι όχι αποτέλεσμα μιας γενετικής διαδικασίας, έγκειται στο ότι η καλλιέργειά τους συντελείται, συνήθως, στην πρόωρη παιδική ηλικία του ατόμου. Σ’ αυτή τη φάση της ζωής είναι εξαιρετικά εύκολη η πρόσληψη ιδεολογιών και προτύπων και συμβαίνει ασυνείδητα μέσω των συμπεριφορών των μελών του στενού οικογενειακού, κυρίως, περιβάλλοντος, των ιστοριών που διηγείται η γιαγιά και ο παππούς, του τρόπου ζωής εν γένει με τον οποίο έρχεται ο καθένας μας σε επαφή καθημερινά σ’ αυτή την τόσο ευαίσθητη ηλικία. Όταν πια το άτομο φτάνει σε ηλικία κατά την οποία η παρουσία της λογικής γίνεται ορατή, οι βασικές αντιλήψεις έχουν ήδη εδραιωθεί και αντιμετωπίζονται από τους περισσοτέρους ως αυτονόητες κι ως αυθεντίες που σε καμιά περίπτωση δε χρήζουν προβληματισμού, αξιολόγησης και επανεξέτασης. 

Αν η θεωρητική προσέγγιση δεν είναι αρκετή για την κατανόηση της θλιβερής παρανόησης, η οποία κρατάει δέσμιους του παρελθόντος αρκετούς ανθρώπους, κάτι τέτοιο γίνεται πιο εύγλωττο με μια πιο πρακτική θεώρηση των πραγμάτων. Σκεφτείτε την εξέλιξη ενός ατόμου που γεννιέται και μεγαλώνει σε μια οικογένεια στα πλαίσια της οποίας υφίστανται αυστηρά προκαθορισμένοι ρόλοι για κάθε μέλος με αποκλειστικό κριτήριο το φύλο και την ηλικία του καθένα. Η γυναίκα-σύζυγος, πέραν της επαγγελματικής ενασχόλησής της, είναι επιφορτισμένη με τη φροντίδα των παιδιών και το νοικοκυριό. Ο άντρας-σύζυγος, αντίστοιχα, εκτός των επαγγελματικών ευθυνών αδιαφορεί πλήρως ή ασχολείται περιστασιακά με τη φροντίδα των παιδιών αλλά και του σπιτιού. Αντ’ αυτού αφιερώνει αρκετό χρόνο στην ενημέρωση, σε πολιτικές συζητήσεις και στην παρακολούθηση αθλητικών γεγονότων. Παράλληλα και οι δυο γονείς απευθύνονται στα παιδιά με τρόπο προκαθορισμένο από το φύλο τους, γεγονός που σημαίνει ότι το κορίτσι της οικογένειας βοηθάει στις δουλειές του σπιτιού και πρέπει να επιδεικνύει την απαιτούμενη σοβαρότητα ενώ αντίστοιχα κάτι τέτοιο θεωρείται υποτιμητικό για το αγόρι, το οποίο κινείται πιο ελεύθερα και διαδραματίζει βοηθητικό ρόλο στις τεχνικές εργασίες, αν παραστεί ανάγκη, στις εξωτερικές δουλειές ή και στην εργασία του πατέρα. 

Ένα παιδί που μεγαλώνει στο συγκεκριμένο περιβάλλον, με τα δυο φύλα να επωμίζονται τόσο διακριτούς ρόλους είναι πολύ πιθανό να αποτελέσει φορέα προκαταλήψεων που προσδιορίζουν διαφορετικές ευθύνες και συμπεριφορές για τους εκπροσώπους του κάθε φύλου. Για τα παιδιά αυτά θα είναι εξαιρετικά δύσκολο να εγκαταλείψουν, ακόμη και ως ενήλικες, τις συγκεκριμένες αντιλήψεις, αφού αποτέλεσαν καθημερινή εικόνα - βίωμα για μεγάλο διάστημα. Καθετί διαφορετικό θα αντιμετωπίζεται ως παράταιρο, αφύσικο και παράλογο, εξαιτίας του ότι δεν αποτελεί τμήμα της δικής τους διαπαιδαγώγησης. Καθετί που θα έρχεται σε αντίθεση με τις προκαταλήψεις τους που λένε ότι η γυναίκα είναι ταγμένη σ΄ αυτό, ο άντρας σε κάτι άλλο, θα αποτελεί αντικείμενο κακόβουλου κουτσομπολιού ενώ όσοι λειτουργούν με διαφορετικά πρότυπα είναι πιθανό να θεωρούνται ακόμη και ανήθικοι, αφού με τις ενέργειές τους ποδοπατούν την ηθική και διασαλεύουν την τάξη με βάση την οποία έχουν γαλουχηθεί. 

Αντίθετα, παιδιά που μεγαλώνουν σε ένα διαφορετικό περιβάλλον, όπου τόσο ο άντρας-σύζυγος όσο και η γυναίκα-σύζυγος μοιράζονται εξίσου επαγγελματικές και οικιακές υποχρεώσεις σε μια διαρκή εναλλαγή ρόλων και ευθυνών, είναι πιθανό να αποκτήσουν μια διαφορετική αίσθηση ως προς τις διαχωριστικές γραμμές των ευθυνών των δύο φύλων. 

Εννοείται, βεβαίως, ότι η διαπαιδαγώγηση δεν αποτελεί μια μονοδιάστατη διαδικασία που εξαρτάται, άρα και ελέγχεται, αποκλειστικά από το οικογενειακό περιβάλλον. Τα βιώματα και άρα τα πρότυπα ζωής των παιδιών μπορεί κάποτε να διαφοροποιούνται από εκείνα των γονιών και να προέρχονται από διαφορετικές πηγές, όπως από τους παππούδες και τις γιαγιάδες -των οποίων ο ρόλος, πιστέψτε με, είναι συχνά καταλυτικός- εκπαιδευτικούς, που κάποτε ασκούν έντονη επίδραση στα παιδιά, τηλεοπτικά πρότυπα, άτομα από τον καλλιτεχνικό ή αθλητικό χώρο κ.τ.λ. 

Χρησιμοποίησα ένα από τα πιο απλά παραδείγματα που θα μπορούσα αλλά είναι σίγουρο ότι οι προκαταλήψεις δε συνδέονται αποκλειστικά με το ρόλο που παραδοσιακά κλήθηκαν να διαδραματίσουν τα δυο φύλα. Ρόλο που, απ’ ό,τι θα δούμε, έχει ξεπεραστεί από τις εξελίξεις εδώ και καιρό. Με τον ίδιο περίπου τρόπο και με σχεδόν παρόμοιες διαδικασίες καλλιεργούνται πολιτικές πεποιθήσεις, θρησκευτικές αντιλήψεις και ευρύτερες ιδεολογίες και συμπεριφορές. Τα παιδιά αποτελούν διαρκώς αποδέκτες εικόνων, συμπεριφορών, μηνυμάτων, στοιχεία τα οποία σταδιακά ενστερνίζονται μάλλον παθητικά, αφού στη συγκεκριμένη ηλικία έχουν την αίσθηση ότι αυτό που συμβαίνει στα περιορισμένα όρια της οικογένειάς τους συμβαίνει και στο ευρύτερο περιβάλλον! 

Σε ελάχιστα χρόνια όλα αυτά τα μηνύματα που δέχονται καθημερινά θα έχουν συνθέσει την κοσμοθεωρία που θα ρυθμίσει τις μετέπειτα επιλογές τους και τα πατροπαράδοτα σχήματα, ασυνείδητα, θα αποτελούν στοιχείο της προσωπικότητάς τους. Λίγο αργότερα ο έφηβος θα θεωρεί ότι από τη στιγμή της γέννησής του υπήρξε φορέας όλων αυτών των στοιχείων αδυνατώντας να εντοπίσει τη στιγμή ή το μηχανισμό καλλιέργειας μιας συγκεκριμένης αντίληψης. Ακόμη κι αν καταπιεστεί κάποια στιγμή από αυτές τις αντιλήψεις που θα έρχονται σε σύγκρουση με το περιβάλλον του και την πραγματικότητα, θα είναι δύσκολο και επώδυνο -για ορισμένους μάλιστα ακατόρθωτο- να προσπαθήσει να τις αποποιηθεί φοβούμενος ότι μ’ αυτόν τον τρόπο ξεριζώνει κομμάτια του εαυτού του! 

Η μεταβολή της στάσης απέναντι στα στερεότυπα που ρυθμίζουν τον τρόπο σκέψης και τη συμπεριφορά θα συμβεί τη στιγμή που ο νέος θα συνειδητοποιήσει ότι οι ιδέες του, τα «πιστεύω», οι οποιεσδήποτε αντιλήψεις είναι δημιουργήματα μιας ανθρώπινης παρέμβασης και όχι μιας θεϊκής εντολής και απόφασης! Τότε μόνο ο καθένας θα έχει καταφέρει κάτι σημαντικό αποκτώντας ενεργό ρόλο στη διαπαιδαγώγησή του. Με τον τρόπο αυτό θα διεκδικήσει τη δυνατότητα της κριτικής αντιμετώπισης και επεξεργασίας των δεδομένων και κυρίως το δικαίωμα της αμφισβήτησης εκείνων των στοιχείων που σταδιακά και με την πάροδο του χρόνου καθίστανται προκαταλήψεις ξεπερασμένες από τις μεταβολές. Και θα μπορεί να προχωρήσει στην αμφιβολία και την αμφισβήτηση άφοβα, χωρίς ενοχές, χωρίς την αίσθηση της αμαρτίας. 

Αυτό άλλωστε είναι η φυσική εξέλιξη, αφού τα παιδιά και οι έφηβοι ανέκαθεν αμφισβητούσαν τους μεγαλυτέρους τους -γονείς, εκπαιδευτικούς, πολιτικούς- θεωρώντας τα «πιστεύω» τους ξεπερασμένα. Τη στιγμή της αμφισβήτησης η νέα γενιά απευθύνεται στις προηγούμενες δηλώνοντας ότι είναι καιρός να προχωρήσει η κοινωνία και ο πολιτισμός βασισμένοι σε νέες αντιλήψεις, σχήματα, συμπεριφορές. Η αμφισβήτηση δεν αποτελεί άρνηση προσώπων αλλά άρνηση της στασιμότητας. Δεν αμφισβητούνται οι καλές προθέσεις των γονιών, των εκπαιδευτικών ή και των πολιτικών αλλά η δυνατότητά τους να συνεχίσουν να διαδραματίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο. Απαλλαγμένο από το συγκεκριμένο εμπόδιο το παιδί αρχικά, ο έφηβος μετέπειτα αποκτά την ικανότητα αντιμετώπισης κάθε καινούριου στοιχείου όσο ριζικά διαφοροποιημένο κι αν είναι αυτό από τα δεδομένα που του προσέδωσαν οι μηχανισμοί διαπαιδαγώγησής του. Αυτό διευκολύνει τη διαδικασία προσαρμογής του ατόμου απαλλάσσοντάς το από ανούσιες και ανώφελες εντάσεις, εσωτερικές συγκρούσεις, ηθικές τριβές και διλήμματα. 

Στη συγκεκριμένη προσπάθεια μπορεί να βοηθήσει και η κατανόηση της διαφορετικότητας των προκαταλήψεων όχι μόνο μεταξύ εποχών αλλά και μεταξύ σύγχρονων κοινωνιών. Αυτό που για μια κοινωνική ομάδα θεωρείται ηθικό από μια άλλη αντιμετωπίζεται ως ανούσιο, απάνθρωπο ή και πρωτόγονο. Για το σύνολο των ανθρώπων τα Χριστούγεννα δε σημαίνουν το ίδιο, η θανατική ποινή δεν αντιμετωπίζεται από όλες τις κοινωνίες με κοινό τρόπο, οι αντιλήψεις απέναντι σε ιστορικά γεγονότα διαφέρουν από λαό σε λαό, ο τρόπος λατρείας ρυθμίζεται από διαφορετικές παραμέτρους. Κάθε κοινωνία έχει διαμορφώσει δικά της στερεότυπα και αυτά εξαρτώνται από παραδόσεις αλλά και από τις σύγχρονες συνθήκες της κάθε περιοχής και του κάθε πολιτισμού. 

Κι αν όλα αυτά δεν έχουν βοηθήσει στην πλήρη κατανόηση του μηχανισμού δημιουργίας και διαιώνισης προκαταλήψεων θεωρώ ότι αυτό που ακολουθεί δείχνει ξεκάθαρα τι συμβαίνει. 

Κάποια στιγμή ο γιος μου με ρώτησε «για ποιο λόγο οι μεγάλοι ντρέπονται να βγάλουν το μαγιό και να φορέσουν τα ρούχα τους μπροστά στους άλλους στην παραλία ενώ τα παιδιά όχι». Του εξήγησα ότι αυτό οφείλεται σε κανόνες ηθικής που κάποια στιγμή επιβλήθηκαν και εδραιώθηκαν. Για να του δείξω ότι αυτό δε συνέβαινε πάντα και δεν ισχύει για το σύνολο των κοινωνιών αναφέρθηκα σε ανθρώπους άλλων εποχών που δεν είχαν το παραμικρό πρόβλημα να κυκλοφορούν γυμνοί. Του θύμισα, επίσης, ένα πρόσφατο ντοκιμαντέρ για φυλές της Ωκεανίας που τα μέλη τους δεν ένιωθαν ίχνος ντροπής για τη γύμνια τους. Θέλοντας μάλιστα να του εξηγήσω πλήρως το μηχανισμό διαμόρφωσης αντιλήψεων και εδραίωσης προκαταλήψεων και να του δείξω πόσο ανόητα μπορεί να δημιουργηθεί μια αντίληψη περί ηθικού και ανήθικου του διηγήθηκα το εξής: 

«Φαντάσου» του είπα «ότι κάποιος γεννιέται σε μια κοινωνία όπου όλοι οι άνθρωποι κυκλοφορούν γυμνοί αλλά έχουν καλυμμένα τα αφτιά τους. Οι πρώτες του εικόνες είναι γιατροί και νοσοκόμες γυμνοί αλλά με καλυμμένα τα αφτιά τους. Στην πρώτη αυτή εικόνα έρχονται να προστεθούν εκείνες των γονιών, των συγγενών, των φίλων της οικογένειας που κυκλοφορούν γυμνοί αλλά με πολύ καλά καλυμμένα τα αφτιά τους. Εννοείται ότι και η δική του αμφίεση απαρτίζεται αποκλειστικά από πανέμορφες, χαριτωμένες παιδικές καλύπτρες αυτιών. Το παιδάκι αποδέχεται, χωρίς την παραμικρή σκέψη, την περίεργη γύμνια ως κάτι απολύτως φυσιολογικό. Λίγους μήνες αργότερα έρχεται η στιγμή της πρώτης βόλτας του με τους γονείς. Τίποτα περίεργο, αφού όλοι μα όλοι γύρω του κυκλοφορούν με τον ίδιο τρόπο έχοντας καλυμμένα μόνο τα αφτιά τους, μέχρι τη στιγμή που εμφανίζεται μια νεαρή καλλονή ολόγυμνη -κανένα πρόβλημα- αλλά με μικροσκοπικές καλύπτρες που αφήνουν να φαίνεται μέρος των αφτιών της. Πανικός! Οι γονείς τού κλείνουν τα μάτια για να μη δει το αίσχος ενώ τα σχόλια περί ανηθικότητας της νεαρής δίνουν και παίρνουν. Ήδη το παιδάκι έχει σχηματίσει την πρώτη του αντίληψη ως προς τα όρια της ηθικής. Είναι θεμιτό να είμαστε γυμνοί αλλά σε καμιά περίπτωση η συγκεκριμένη γύμνια δεν πρέπει να περιλαμβάνει τα αυτιά, η επίδειξη των οποίων θεωρείται αμαρτία»!!! 

Ο Παναγιώτης κι εγώ γελάσαμε με την ψυχή μας. Συνειδητοποίησα ότι ο μικρός κατάλαβε τι συμβαίνει και ότι στο μέλλον ελάχιστα θα τον απασχολούσε ποιος θα σταθεί μπροστά στο νεροχύτη. Άλλωστε -αν το καλοσκεφτούμε- εκείνο που έχει σημασία, τελικά, δεν είναι αυτό αλλά το αν τα πιάτα θα είναι καθαρά για το επόμενο γεύμα!